سند تاریخی حضور امام حسن عسگری (ع) در لواسان

سید علی اکبر متین گو :آیا امام حسن عسگری(ع) شخصا در لواسان حضور داشته و دستور ساخت مسجد لواسان بزرگ را داده

با توجه به ابهامات بسیار در مورد دستور ساخت مسجد امام حسن عسگری مبنی بر آنکه  آیا ساخت آن به دستور خود حضرت امام حسن (ع) بوده و یا نایبین ایشان و یا اینکه امام حسن (ع) در لواسان حضور داشتند یا نه، به تحقیق در اینباره پرداختیم.

اهالی لواسان بر این اعتقاد دارند که امام حسن عسگری به این شهر آمده است چند روزی در لواسان بوده و شخصا دستور ساخت این مسجد را داده است , همچنین اهالی لواسان به این اعتقاد دارند که طبق دستور امام حسن عسگری (ع) یک شبه بنای ساخت هفتاد مسجد پایه ریزی شد.

این جزو تاریخ شفاهی این منطقه است و سینه به سینه به دست ما رسیده است که متاسفانه تا به حال سندی برای آن ذکر نشده است.

برخی پژوهشگران مثل دکتر حسین کریمان بعد از انکه سندی برای اعتقاد اهالی پیدا نکردند , با این توجیح که این مسجد به دستور حسن زید و توسط شخصی به نام یحی بن عبدالله ساخته شده و اهالی فکر کردند که آن شخص امام حسن عسگری  (ع) بوده، سعی کردند به این تفکر اهالی پایان بدهند.

ما هم در ابتدا خواستیم به همین نتیجه محقق ارزشمند دکتر کریمان بسنده کنیم که قلبمان اجازه نداد بدون تحقیقات بیشتر آن را رها کنیم , همچنین بر این باور بودیم که محققان پیشین به دلیل اینکه دسترسی کمتری به منابع داشتند شاید نتوانسته اند به نتایج بهتری برسند ولی در حال حاضر با وجود کتابخانه های دیجیتال دسترسی به بینهایت منابع برای ما فراهم است.

پس تصمیم گرفتیم پژوهشی در باره آن انجام دهیم

حسن بن زید که بود؟

حسن بن زید از نوادگان امام حسن مجتبی (درگذشت۳ رجب ۲۷۰ قمری، آمل) از سادات حسنی اهل مدینه بود که از حجاز به ری کوچ کرد. وی پس از درخواست اهالی طبرستان در سال ۲۵۰ هجری قمری قیامی را در این منطقه رهبری نمود که موجب بنیان نهادن حکومت علویان طبرستان گشت. وی پس از چندین نبرد علیه طاهریان توانست بر سراسر کوهستان و دشت‌های طبرستان و ری مسلط شود، پس از آن نیز در جنگ‌هایی با عباسیان و صفاریان مواجه شد.

اما اعتقاد به حضور امام حسن عسگری (ع) فقط مختص اهالی لواسانات نبود و دیگر مناطق شمیرانات هم مطالبی مشابه نقل میکنند, مثلا اهالی نیاوران معتقدند امام حسن عسگری از آنجا عبور کرده است.

نمیتوانستیم مانند دیگر پژوهشگران, تاریخی شفاهی که بین جمع وسیعی از اهالی با اطمینان گفته میشود را نادیده بگیریم.

نمیدانستیم از کجا شروع کنیم

برای آغاز به سراغ حرف اهالی که گفته بودند هفتاد مسجد به دستور امام حسن عسگری (ع) در این مناطق ساخته شد است , رفتیم. احتمال دادیم بعد از هزار و اندی سال هم که باشد  شاید به جز مسجد لواسان بزرگ هنوز هم تعدادی از این مساجد پا برجا باشد.

پس باید به دنبال این مساجد بگردیم

در شروع این جستجو  متوجه شدیم اهالی گرگان هم بر این باور هستند که

امام حسن عسگری با طی العرض به گرگان (جرجان) رفته است.

برخلاف سفر ایشان به لواسان که تا به حال سندی به جز تاریخ شفاهی اهالی پیدا نکردیم, برای سفر حضرت به گرگان درمنابع تاریخی مانند الثاقب فی المناقب، بحارالانوار و الخرائج و الجرائح به آن اینطور اشاره شده که جمعه سوم ربیع‌ الثانی سال ۲۵۵ هجری قمری حضرت به گرگان وارد شدند که متن مفصلی از آن موجود است.

هم اکنون اهالی گرگان در این روز از مقابل پارک شهر با در دست داشتن شاخه های گل تا مسجد امام حسن عسگری (ع) را طی میکنند و قدمگاه آن مسجد را گلباران میکنند.

همچنین در این شهر به برکت تاریخ حضور امام حسن عسگری (ع) سوم تا هشتم ربیع الثانی را به عنوان هفته فرهنگی گرگان نامگذاری کرده اند.

مسجد دیگری را در آمل یافتیم به نام مسجد امام حسن عسگری

که فی الحال کهن ترین مسجد آمل میباشد و تاریخ ساخت آن را حدودا برای قرن سوم میدانند.این مسجد در پایین بازار آمل واقع شده است.در برخی منابع آمده که امام حسن عسگری در این مسجد نماز گزارده و نام مسجد به نام او گردیده‌است

همه اهالی یکپارچه معتقد هستند که امام حسن عسگری به آن مسجد امده است.پس اطمینانمان بیشتر شد که حضرت امام حسن عسگری (ع) به این مناطق تشریف فرما شده اند.

همچنین مسجد دیگری نیر در قم یافتیم

احمدبن اسحاق اشعری در قرن سوم هجری قمری با دریافت دستور از طرف امام‌حسن‌عسکری(ع)، مامور به ساخت مسجدی در نزدیکی حرم مطهر حضرت معصومه(س) شده و با دریافت هزینه ساخت از ایشان، مسجدی را در کنار رودخانه قم و نزدیک مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) بنا‌ می‌کند.

که هنوز هم به نام مسجد امام حسن عسگری (ع) می باشد که این هم اثباتی بر ادعای اهالی لواسان برای دستور ساخت هفتاد مسجد توسط امام حسن عسگری را تایید میکند.

برای ما تا همین جا بس بود که بدانیم نظر اهالی لواسانات برای حضور امام حسن عسگری در لواسان صحیح است حال باید به دنبال اسناد تاریخی بگردیم.

بسیاری از اسناد به زبان عربی بودند و دسترسی به بسیاری دیگر مشمول پرداخت هزینهای مختلف میشد.

هرچه میگشتیم بیشتر مطمئن میشدیم. تعدادی روایت قدیم و جدید اهالی و نقل قول ها از حضور حضرت در لواسانات موجود بود.

مثلا :

میرزا معصوم نایب الصدر ( حاج معصومعلی شاه نعمه اللهی ) که به سال ۱۳۱۵ هجری قمری از این مسجد دیدن کرده ،در باره آن چنین نوشته است :

« . . . روانه لواسان شدیم ، نزدیک به خانه ها امام زاده بود ، وصل به دیوار صحن چنار کهنی بود، که جوفش دکان علافی و کاه انبار است . از پل رودخانه گذشتیم، داخل مسجد شدیم . تفصیل کرامات این خانه بسیار است. »

گویند به امر حضرت امام حسن عسگری (ع) یحیی نامی بنا نمود. مسجد أَسس علی التقوی . تا کنون خدام این خانه از اولاد یحیی مذکور به ریاست خدمت مشرف است . نماز ظهر و عصر و تحیه مسجد به جای آورده.

از آثار عتیقه که در آنجا بود، چند جفت در چوبی است، و منبر چوبی . نجاری مثل حجاری ، بر تخته ها آیات قرآنی به خط ثلث نقش و منبت نموده اند ، ورقمش این بود :

« عمل استاد حسین بن حسن السیرانی . سیران بر وزن ایران نام آبادیی بوده از لواسان . تاریخ اتمام منبر شهر الله الاصم سنه سبع وثلاثین وثمانمائه (۸۳۷) »

دری اوراق و مجزا در گوشه مسجد بود ، گرد و خاکش را پاک کردیم ، در آخر این عبارت منقور بود :

« فی عصر السلطان الاعظم (وا) لخاقان المعظم ابوالمظفر شاه طهماسب بهادرخان الصفوی فی شوال .»

در بین هزاران صفحه که در باره لواسان پیدا کردیم و مطالعه کردیم از مرمت ها و بازسازی ها و غیره در باره این مسجد نوشته بودند ولی سندی که ما دنبال آن بودیم پیدا نمیشد.

کم کم داشتیم نا امید میشدیم که  لطف و محبت و کمک خود حضرت به سراغمان آمد , متوجه شدیم یکی از اهالی لواسان بزرگ برگی از یک سند تاریخی مربوط به یک کتاب خطی که قدمت آن بیش از هزار سال است را به اعضای شورا نشان داده و در آن کتاب تمامی تاریخ شفاهی که توسط اهالی روایت میشد مکتوب شده است , توانستیم یک عکس از آن کتاب را داشته باشیم , اما برای اینکه بدانیم آن کتاب چقدر سندیت دارد ,پیگیری کردیم و متوجه شدیم نسخه خطی دیگری از ان کتاب در کتابخانه مجلس موجود میباشد.

در آن کتاب بعد از شرح سفر حضرت به قم و از انجا به ری نوشته شده است :

آنگاه جناب امام حسن عسکری(ع) مردم را وداع کرد و روی به کوهپایه لواسان نهاد چون به موضع لواسان نزول فرمودند عامربن عبدالله را بخواند و بفرمود که نامه به اطراف و جوانب فرستادند مضمون نامه این بود که چون نامه من به شما برسد مسجدی بنا کنید.راوی گوید چون نامه به اطراف و جوانب رسید هفتاد مسجد به یک روز بنا کردند و هر مسجد را سه دفعه زر نهادند که اگر خراب شود باز آبادان کنند.اول مسجد را که در موضع لواسان است بنا کردند و دویم در موضع دار المرز رستمدار بناکردند به همین طریق سیم مسجد لاویچ (لاویج) را بنا کردند چون مهم مسجد به اتمام رسید حضرت امام حسن عسکری (ع) ده روز در لواسان بماند آنگاه حضرت، یحی بن عبدالله بن محمد بن….امام حسن (ع) را در موضع لواسان گذاشت و آن مسجد را به ولت وی سپرد و روی به ولایت بغداد نهاد.

باوجود این سند تاریخی دیگر شکی بر حضور حضرت امام حسن عسگری(ع) در لواسان باقی نمی ماند و مشخص میشود حضرت بیشتر از ۱۰ روز در لواسان مهمان مردم شریف لواسان بودند و مسجد حضرت امام حسن عسگری لواسان بزرگ به دستور خود ایشان بنا شده.

حال میتوانیم بگوییم این فقط یک ادعا نیست و سند تاریخی برای این موضوع وجود دارد , اینجا میتوانیم بگوییم جستجو برای یافتن یک سند تاریخی به اتمام رسید تنها چیزی که می ماند باید مطمئن شویم این یک سند موثق است , البته با وجود شواهد و قراینی مانند مسجد امام حسن (ع) در قم و مساجد مشابهی که به دستور شخص امام حسن ساخته شده و اعتقاد اهالی , همچنین اطلاعات دیگری که در باره امامزاده های لواسانات و رودبار قصران داده است مشخص میشود این یک سند کاملا موثق است ولی باید پژوهش به اتمام میرسید.

برای اولین بار است که از این سند تاریخی در کانال رو نمایی میکنیم , خوشحالیم که توانستیم قدمی دیگر در راستای پژوهش درباره لواسان برداریم.

در این سند تاریخی کتابی است به نام “بحر النساب”  درباره لواسان , شمیران و رودبار قصران و سرگذشت امامزاده گانی که به این مناطق آمدند ,بسیار صحبت شده و اطلاعات بسیار مفیدی را در اختیار محققان قرار داده است که بزودی به آنها آشاره میکنیم و برای دانلود در سایت قرار خواهیم داد.

طبق این سند این مسجد قدمتدار ترین مسجدی است که در این مناطق ساخته شده است و نیاز می باشد این مساله که این مسجد به دستور امام حسن عسگری (ع) ساخته شده و خود حضرت روحی فداک مدتی را در لواسان بوده است رسانه ای و اطلاع رسانی شود.

سند تاریخی حضور امام حسن عسگری در لواسان

اما در باره مستند بودن این کتاب به موارد زیر اشاره میکنیم :

(این کتاب تاریخی در بیان نسب امام زادگان) تألیف مرحوم ابی مخنف از مورخین نامی شیعه در قرن دوم هجری قمری اسن نوشته شده  که توسط سید مرتضی علم الهدی رازی ( از فقیهان برجستهٔ شیعه و برادر سید رضی گردآور نهج‌البلاغه- و از شاگردان شیخ مفید و شیخ صدوق و از علمای شیعه قرن پنجم هجری قمری و از اساتید علما و دانشمندانی چون شیخ طوسی، قاضی ابن براج، ابوالصلاح حلبی، ابوالفتح کراجکی، سلار دیلمی بوده است ) به فارسی ترجمه شده است.

در صحت انتساب این کتاب به ابی مخنف تردید وجود دارد, در دیباچه یک نسخه خطی دیگر از این کتاب به نقل از ابی مخنف گوید : این کتاب بدست امام جعفر صادق(ع) نوشته شده است و بعضی به خط امام حسن عسگری (ع) میباشد و مدتی در مسجد القصی ماند تا در سیصدو پنجاه سید ابوطاهر بن جعفر بن عمران بن موسی بن امام محمد تقی (ع) از مسجد القصی به ولایت عجم آورد و پس از مدتی سید مرتضی اعلم الهدی (برادر سید رضی) کتاب را به فارسی ترجمه کرد.و بعضا نقل شده برخی مطالب به تحقیق سید مرتضی رازی به آن اضافه شد.

در کتاب ریاض العلماء میرزا عبدالله اصفهانی از یک مقتلی از ابو مخنف سخن می گوید که درست روشن نمی کند منظورش مقتل الحسین(ع) است و یا مقتل علی(ع) و بعد می گوید که آن مقتل را امامان صادق (ع) و عسکری (ع) هم دیده بودند و در آن ابومخنف “احوال اولاد امامان” را نیز ذکر کرده بوده است و آن دو امام برخی اشتباهات آن متن را نیز اصلاح و تغییر داده بودند. و در ادامه مینویسد آن کتاب توسط علم الهدی الرازی(سید رازی برادر سید رضی) به فارسی ترجمه شد.که مطمئنا  منظور ایشان همین کتاب بحر انساب است

جایی دیگر در کتاب الذریعه از آقا بزرگ الطهرانی ج ۲۶ ص ۸۴ نوشته است :  ” بحر الانساب للسید مرتضى الرازی صاحب ” تبصره العوام ” ، کما نسبه إلیه مؤلف ” تاریخ أولاد الاطهار ” عند النقل عنه کرارا ، منها فی ص ۹۱ فیظهر وجود النسخه عنده.” ایشان بحر اانساب را به جای سید مرتضی رازی (برادر شیخ رضی ) به سید مرتضی رازی (جمال‌الدین مرتضی ، ابوعبدالله محمدبن حسین بن حسن رازی) نویسنده تبصره العوام نسبت می دهد.

برخی دیگر آن را به الإمام فخر الدین الرازی نسبت میدهند.

در انتهای نسخه موجود در کتابخانه مجلس از  الحاج شیخ عیسی لواسانی, مجتهد عالی قدر لواسانی اینطور آورده شده است :

«بعون و عنایت پروردگار سبحان و مرحمت حضرت پیغمبر آخر الزمان علیه صلوه الله الملک المنان و لطف حضرت حجه امام زمان در یوم چهارشنبه پانزدهم شهر ربیع المود (کذا) من شهور سنه یکهزار و سیصد و سی و دو مطابق سنه ترکیه ئیل خیریت دلیل باتمام رسانیدم این کتاب بحر انساب را این بنده ضعیف ذلیل … شیخ محمد حسن نجفی ولد جناب مستطاب مروج الاحکام ملا ذالاسلام ثقه‌الانام آقایی الحاج شیخ عیسی لواسانی مجتهد دامت برکاته العالی ساکن دارالخلافه طهران و از خوانندگان این کتاب مستطاب التماس دعا دارم و اگر غلطی در این کتاب پیدا شد امید عفو دارم.»

شیخ عیسی لواسانی از مجتهدان عالی قدر لواسانی بود که هم اکنون مسجدی به نام ایشان در محله امامزاده یحیی می باشد که در سال ۱۲۴۹ ساخته شده است.

چیزی که مشخص است این کتاب با مقده های مختلف به ابو مخنف نسبت داده شده و نسخه های خطی مختلفی از آن موجود است که هرکدام به نوبه خود بسیار ارزشمند میباشند.به نظر من اهمیت قابل توجه این متن و اشتمال آن بر اطلاعاتی است که بعضا در هیچ جای دیگر بدین صورت دیده نمی شود. بنابراین باید چاره ای برای هویت نویسنده آن اندیشید. با این وصف نویسنده هر کس بوده، بی تردید دانشمند قابل اعتنایی در انساب سادات بوده و به آثاری در این دانش دسترسی داشته و از “جریده” های نسب در شهرها و منابع محلی نیز اطلاع داشته است. بنابراین کتاب نمی تواند تألیف کسی باشد که تفننا کتابی نیز در دانش نسب نوشته است؛ بلکه باید نویسنده را کسی بدانیم که اولا در این دانش صاحب نظر بوده و ثانیا علاقه کافی برای نوشتن چنین اثری داشته باشد. آنچه مشخص است کتاب تألیف هر کسی هست، با توجه به پاره ای از مضامین کتاب، به نظر می رسد که تألیف عالمی شیعی مذهب است.تحقیق و پژوهش :سید علی اکبر متین گو